دنباله خطاب سی وهشتم (آبای)

اگر حکمایی که در پژوهش راسخند نبودند ، دنیا ویران می گردید . محور افعال بندگان این حکیمان نیکند که همه چیز در این دنیا از ابداعات ایشان رواج می یابد . اغلب کارهایشان دنیوی است ؛ ولیکن آنچه این حکما انجام داده ، رایج ساخته و بیان داشته اند ، به مصداق " الدنیا مزرعة الآخره " همانا دنیایی است که می تواند کشتزار آخرت باشد . هر عالمی حکیم نیست ، اما هر حکیمی عالم است .  با نقلیات علماء مسلمان ایمان تقلیدی کسب می شود . چنانچه اینگونه ایمان بوسیله عقلیات حکما کامل شود ، ایمان یقینی خواهد شد . مراد از این حکما حکمای مسلمان است وگرنه حکمای غیردینی ، ولو به راز دنیا و حیات بنی آدم دست یابند ، به معرفت حقه دین نائل نشده اند . اینها غالبا نسبت به هفت شرط ایمان ، غیر از شرط خدای یگانه ، یعنی شش شرط آن ، برخی درگمان و بعضی منکر بوده به تحقیق مبادرت نکرده اند . اینها استاد دین ما هم نباشند ، بنا به حدیث شریف رسول الله " خیرالناس من ینفع الناس " . اینگونه حکماء خواب و راحت ، هوس و خوشی را همه گذاشته جهت ایجاد فایده ای برای آدمیزاد ، مثل کشف برق ، تبدیل صاعقه ، تماس فوری با با گوشه و کنار جهان ، کشف فن آب و آتش و به کار گرفتن آنها جهت انجام خدماتی که از عهده هزار نفر بر نمی آید ، بویژه تشحیذ عقل و هوش بنی آدم ، تعلیم نحوه تمییز حق و باطل ، چون همگی نافعند ، بی هیچ گفتگویی ، ما ممنون آنان می باشیم. 

آخوند های این زمانه حکما را دشمن می دارند . این حالتشان جهالت بلکه نیت فاسد و مصداق " الانسان عدو لما جهل " بشمار می رود . دست پروردگان آنان غالبا همینکه اندکی زبان عربی و فارسی آموخته چند بحث ناقابل یاد گیرند ، بدان مغرور شده ، به منظور ابراز برتری خود ، بزحمت افتاده ، به مردم فایده بماند ، ضررهای گوناگون می رسانند . با " های و هوی " مردم را از راه بدر می کنند . در اغلب اینها ، جهل مطلق بماند ، اگر طلب علم وجود داشت ، هر جا سخن حق مطرح شود ، باید زود از سر انصاف نیز عبرت بگیرند. چاه کندن و تور گذاشتن علیه حق بی انصافی است ، بلکه خودخواهی محض بوده پنداری است که به همگان را به فساد می کشاند . راست نام دیگر حق است ، و یک اسم حق الله می باشد. پس بجای نفرت علیه این واقعیت باید درکش نموده بدرستی بررسی کرد.  در چنین خیالاتی خطر کفر هم هست . وقتیکه پیغمبر ما صلی الله علیه و سلم فرمودند " در آخر الزمان یک روز یک سال شود " اصحاب کرام پرسیدند " در این روز یکساله نماز چند رکعت خواهد بود ؟" اگر به این فرمایش آن حضرت کهفتوای آن را علمای همان روزگار دانند ، با دیده عبرت بنگریم، آشکار می شود که با تغییر زمان قواعد نیز تحول می پذیرند. تحصیلات کنونی طبق عرف قدیم بوده برای این زمانه بیفایده است . نظر به این وضع ، در حکومت عثمانی مدارس حربیه و رشدیه تأسيس و به نظام جدید تبدیل گردیده اند . اما اهالی اینجا سنوات دراز از عمرشان را با بحث هایی که بهره علمی ندارد سپری ساخته ، در زندگانی افرادی نادان و بی عقل بار آمده و چون قابلیت هیچ حرفه ای را ندارند ، در صدد شیادی و فریب کسان بر می آیند . غالبا موعظه های چنین سفهایی بلااثر هم می باشد .